به گزارش قدس خراسان، بــــــــــه دنبـــــــــال تشــــدید خشکسالی در خراسان رضوی، وجود استخرهای کشاورزی در ابعاد نامتعارف و آسیب‌های آن به منابع آبی، یکی از موضوعاتی است که در قدس خراسان رصد و پیگیری می‌شــــود.
در گزارش «استخرهای کشاورزی؛ بلای جان آبخوان‌ها» به جزئیات بحران هدررفت آب از جمله تبخیر آب در استخرهای کشاورزی پرداخته شد و در ادامه در گزارش «استخرها عامل افراط در برداشت از منابع آبی دشت کاشمر» مشخص شد در این دشت شامل شهرهای کاشمر، خلیل‌آباد و روستاهای همجوار بیش از ۲ هزار و ۳۰۰ استخر با حجم ۲۰ میلیون مترمکعب و در ابعاد ۳۰ در۴۰ و به عمق ۱۰ متر تا ابعاد ۱۸۰ در ۱۰۰ متر با عمق ۳۰ متر وجود دارد.
به دنبال پیگیری موضوع استخرهای دشت کاشمر، یک استاد دانشگاه و متخصص حوزه مدیریت منابع زمین در گفت‌وگو با قدس خراسان با اشاره به رعایت نشدن اصول فنی کاهش تبخیر از سطح آزاد آب استخرها عنوان کرد: استخرهای ذخیره آب منطقه کاشمر، خلیل‌آباد و بردسکن در محدوده اقلیمی خشک و فراخشک کشور قرار گرفته‌اند که بیش از هزار و ۵۰۰ میلیمتر تبخیر از تشتک‌های تبخیر هواشناسی دارند و میزان تبخیر زیاد از محدودیت‌های توسعه این‌گونه استخرهاست.
هادی معماریان خلیل‌آباد ادامه داد: روباز بودن استخرهای ذخیره آب موجب افزایش تبخیر آب می‌شود و کشاورزان با دیدن کاهش میزان ذخیره آب در استخر، دوباره به برداشت آب از چاه اقدام می‌کنند که چرخه تبخیر ادامه‌دار است. سطح و حجم این استخرها عمدتاً فراتر از نیاز آبیاری تکمیلی کشاورزان است و میزان تبخیر از سطح این استخرها حدود ۳۰ درصد پیش‌بینی می‌شود.
ذخیره آب استخرها، فراتر از نیاز کشاورزی
دانشیار دانشگاه بیرجند به رعایت نشدن نسبت بهینه حجم استخر با نیاز آبی واقعی گیاه زراعی یا باغی تأکید کرد و گفت: متأسفانه بیشتر طرح‌های توجیهی ساخت استخرهای ذخیره آب کشاورزی بدون بخش محاسباتی بهینه‌سازی حجم مخزن ذخیره است که بی‌شک سبب می‌شود حجم و اندازه استخر بالاتر یا پایین‌تر از نیاز آبی واقعی باشد. در برخی از مزارع استخرهای ذخیره آب تا سه برابر بیش از نیاز آبی واقعی ذخیره‌سازی می‌کنند که بخش زیادی از آب ذخیره شده تبخیر می‌شود.
وی عنوان کرد: حقابه کشاورزان پایین‌دست توسط کشاورزان و آبخیزنشینان در بالادست حوضه‌های آبریز رودخانه‌ها رعایت نمی‌شود و آب بیش از اندازه مورد نیاز در استخرها ذخیره‌سازی می‌شود که نمونه این مشکل را می‌توان در حوضه آبخیز شهری کاشمر و حوضه آبخیز ششطراز مشاهده کرد. مهم‌ترین دلیل ایجاد چنین مشکلی نبود مطالعات تعیین حقابه‌بران در این حوضه‌هاست که سبب ایجاد تنش‌های اجتماعی نیز شده است.
معماریان اجرا نشدن طرح‌های نوین آبیاری در استفاده از آب ذخیره شده در استخرها را از مشکلات جدی منطقه دانست و اظهار کرد: متأسفانه آبی که باید در اصل به مصرف نیاز طبیعی محیط زیست و تغذیه سفره آب زیرزمینی برسد با وجود اینکه آب آبخوان بیلان منفی دارد، مقدار آب باقیمانده پس از تبخیر در استخرها به صورت غرقابی با ضریب راندمان آبیاری بسیار کم در اختیار گیاه قرار می‌گیرد که نمونه این مشکل در مزارع اطراف کال ششطراز یا اطراف روستای کسرینه به وضوح قابل مشاهده است.
کنشگر حوزه آب و محیط زیست خاطرنشان کرد: برخی کشاورزان با تکیه بر آب ذخیره شده در استخرها بدون سرمایه‌گذاری در حوزه آبیاری تحت فشار دست به توسعه سطح زیرکشت می‌زنند و منابع آب ارزشمند حاصل از سفره‌های آب زیرزمینی را دوباره از طریق آبیاری‌های سنتی هدر می‌دهند. توسعه بدون برنامه‌ریزی سطح زیر کشت با داشتن منبع ذخیره آب حاصل از پمپاژ سفره‌های آب زیرزمینی در استخرها یکی از آفت‌های منابع آبی است.
منفی شدن بیلان آبی در ترشیز کاشمر
معماریان با یادآوری توسعه ندادن کشت گلخانه‌ای با استفاده از آب ذخیره شده در استخرها عنوان کرد: متأسفانه منطقه ترشیز یکی از ضعیف‌ترین مناطق استان در کشت گلخانه‌ای است و تاکنون حمایت‌ها و اعتبارات لازم برای توسعه این نوع کشت در منطقه از جانب مسئولان انجام نشده است. استخرهای ذخیره آب ظرفیت بسیار خوبی برای توسعه کشت گلخانه‌ای محسوب می‌شوند و راندمان بسیار بالاتری نسبت به کشت سنتی و مرسوم دارند که مورد غفلت واقع شده‌اند.
وی یکی از راهکارهای کاهش تبخیر آب از سطح مخازن استخرها به ویژه در منطقه ترشیز را استفاده از بادشکن طبیعی یا مصنوعی در اطراف استخرها دانست و ادامه داد: افزایش عمق و کاهش مساحت دهانه استخر، ایجاد پوشش گیاهی و استفاده از پنل‌های خورشیدی از دیگر راهکارها در این منطقه است که در کنار استفاده از طرح‌های کاربری چندمنظوره از استخرهای ذخیره آب، می‌تواند مفید باشد.
پژوهشگر بومی مسائل زیست محیطی دشت کاشمر تصریح کرد: در برخی از استخرها آن هم به صورت محدود پرورش ماهی انجام می‌شود؛ ولی متأسفانه این موضوع در منطقه توسعه نیافته و حمایت‌های لازم از طرف شیلات انجام نشده است و نبود فرهنگ‌سازی و ارائه آموزش‌های لازم به کشاورزان از دیگر دلایل مهم هدررفت آب از طریق استخرهای کشاورزی در منطقه ترشیز است و به جای اینکه یک فرصت محسوب شود، بیشتر به عنوان یک تهدید عمل می‌کند.
وی ادامه داد: باید بگذاریم آب‌های روان به آبخوان‌های تشنه منطقه ترشیز نفوذ کنند تا دشت کاشمر و بردسکن را به سرنوشت دشت‌هایی مانند کبودرآهنگ و رفسنجان تبدیل نکنیم. مهاجرت‌های اکولوژیک ما را تهدید می‌کنند و این امر نیازمند اقدام‌هایی مسئولانه است.
۳۸ استخر تفریحی در ۱۰ هکتار
استادیار دانشگاه بیرجند اظهار کرد: اما نکته‌ای که در سال‌های اخیر مورد غفلت واقع شده، افزون بر استخرهای ذخیره آب کشاورزی، ایجاد استخرهای تفریحی یا ذخیره‌ای در باغ‌ویلاهای اطراف کاشمر است که متأسفانه به راحتی مجوز گرفته یا غیرمجاز ساخته شده و هیچ‌گونه کنترلی بر آن‌ها نیست.
معماریان با تأکید بر هدررفت منابع آبی در شهر کاشمر یادآور شد: چرا آبی را که باید در آبخوان ذخیره شود تا به مصرف شرب یا کشاورزی برسد، در استخرهای تفریحی ذخیره و تبخیر می‌کنیم؟ تنها با یک نگاه به تصاویر ماهواره‌ای مشخص می‌شود در حاشیه بولوار سید مرتضی کاشمر و در یک مساحت کوچک ۱۰هکتاری، ۳۸ استخر ذخیره آب در باغ‌ویلاها ساخته شده که با یک حساب سرانگشتی دست‌کم ۳هزار و ۸۰۰ مترمکعب آب را در خود ذخیره کرده و بیشتر به مصارف تفریحی می‌رسند. باید در نظر بگیریم این استخرها دست‌کم دو تا سه بار در سال خالی و پر می‌شوند.
وی در پایان گفت: یادمان باشد اگر این آب در کشت و کار استفاده شود ۱۵ تا ۲۵ درصد به آبخوان برخواهد گشت. بنابراین بخش زیادی از آب به سفره آب زیرزمینی برگشت نخواهد کرد و نباید در این میان از استخرهایی با حجم بالا که سازمان‌ها و نهادهای دولتی مانند آموزش و پرورش و شهرداری ایجاد می‌کنند، غفلت کرد.
خبرنگار: طاهره فجرداوودلی
نظر شما